4 juli 2012: Etymologie !
4 juli 2012: Etymologie
Etymologie is de herkomst van woorden/taal. Onze kersverse inkomend voorzitter, tevens programmacommissaris, Robert Kraayvanger had bedacht, en dat bleek volkomen terecht, dat het nuttig en onderhoudend zou zijn om de club bij te spijkeren over de herkomst van onze taal. Hieronder zijn sheets, met daaronder de bijbehorende tekst:
------------------------------------------------------------------------------------------------------
Nederlands is een mooie taal. 23 miljoen mensen spreken Nederlands als eerste taal, en 97% schrijft het ook nog eens enigzins foutloos.
We zijn de 8ste taal in Europa, en de 35ste in de wereld (van de 6000).
De Taalunie: officieel overheids samenwerkingsverband tussen Nederland, Vlaanderen, en Suriname. Geen wijzigingen in de taal lokaal, maar altijd afgestemd.
Nederlands is een levendige taal. We zijn relatief flexibel in het aanpassen van onze taal. Nieuwe woorden worden makkelijk opgenomen, en vaak direct vervoegd in het Nederlands. Is dat goed of niet goed?
Nederlands als hobby, samen met Nederlandse geschiedenis. Woordgeschiedenis oftewel etymologie in het bijzonder, maar ook spelling, grammatica, taalinflatie etc. in media en politiek. maar ook spreekwoorden en gezegdes, verwantschappen met Engels en Duits etc.
Het gezin wordt er regelmatig gek van.
De ontwikkeling van de Nederlandse taal loopt gelijk aan de ontwikkeling van Nederland.
Met name vanaf Karel V wordt Nederland als geheel duidelijker zichtbaar en daarmee ook de taal.
We lopen dus eerst door de eeuwen met zevenmijls laarsen en zoomen dan wat specifieker in op de gebeurtenissen die belangrijk zijn geweest
Streek van rondtrekkende volkeren: Germanen, Gothen, Bataven, Cananefaten, Friezen, Saksen
Taal Germanen:
Geen coherente taal: alleen dialecten met gezamenlijke basis > woorden voor het weer, lichaam, tijd, etc.
Tijd:
- Bijv. Morgenstond -> stond = uur, tijdstip. Vgl. Stunde, aanstonds/kortstonding/terstond. Goud in de mond <- Aurora.
- Bijv. laars -> Lederhose /
58 v. Christus -> Gallische oorlog -> Gaius Julius Caesar .Gestuit bij Katwijk (Lugdunum Batavorum) door de Chatten (Germaanse stam)
Overheersing door de Romeinen van de lokale stammen. Friezen, Bataven Regelmatig contact door handel en militaire hulp tussen de stammen en Romeinen
Taal Romeinen:
-> eerste maal Latijnse invloed op onze taal.
Veel nieuwe woorden: bouw, groente, , alledaagse zaken (zolder, kelder, muur)
Plinius: De oceaan stort zich tweemaal per etmaal met gigantische golven uit over het land, zodat men zich bij deze eeuwige strijd van de natuur afvraagt of dit stuk grond tot het land of de zee behoort. Op de heuvels of beter gezegd, op met handen opgehoogde woonplaatsen (de terpen) leeft daar een ongelukkig volk. Bij vloed zijn het net schepelingen, bij eb eerder schipbreukelingen. En wanneer zij door het Romeinse volk zijn overwonnen, noemen zij dat nog slavernij!”
- ontstaan van Germaanse taal-grens aan de Noordkant – Romeinse taal aan de zuidkant
-----
400 na Christus -> Einde van het West-Romeinse rijk
Grote volksverhuizingen: Germaans viel uiteen in meerdere talen
Vele kleine staatjes/gemeenschappen
Start van de Frankische tijd -> Merovingen, Clovis -> Keizer Karel de Grote, Karolingen
Middeleeuwen, niet bijster interessant> 500 – 1500.
Karel de Grote 748 – 814: verovering grote delen van Europa -> eerste centralisatie. Leenheren/graven
Taal:
+/- 1160: Hebban olla uogala nestas hagunnan hinase hi(c) (a)nda thu uuat unbidan uue nu
Betekent: Hebben alle vogels nesten begonnen, behalve ik en jij. Waarop wachten we nu?
Oudste tekst (tot nu toe) +/- 900: Wachtendonckse psalmen.
Jacob van Maerlant; eerste dichter/schrijver in eigen taal (Vlaams)
Van de Vos Reynaerd: dierenepos
Boekdrukkunst: 15e eeuw - Gutenberg
Keizer Karel V – geboren in Gent – zoon van Filips de Schone en Johanna de Waanzinnige
• na overlijden vader in 1506 -> heerser van de de gewesten Vlaanderen, Mechelen, Zeeland, Holland, etc.
• en knoopt daarna nog Doornik, Groningen/Friesland, Artesië, Gelre, etc. aan vast
• 1548 samengevoegd in het zgn. Bourgondische Kreits
• erft in 1516 via moeders kant (van Aragon) Spanje
• wordt in 1519 door Duitse keurvorsten benoemd tot de Roomse koning. Centraliseert het gezag (Brussel)
• Ook de tijd van Luther en Calvijn, opkomend protestantisme -> de reformatie.
• 1517: Luthers 95 stellingen op de deur van de slotkerk van Wittenberg. Start reformatie
Taal:
Nederlands nog geen gemeenschappelijke taal, maar verzameling van dialecten verbonden met het Duits -> Diets – Nederduyts.
Karel V: ‘tegen mannen spreek ik Frans, tegen vrouwen Italiaans, Spaans tegen God, en tegen paarden Duits
Luther en Calvijn gebruiken de de taal wel, bij het verspreiden van de bijbels en pamfletten.
• 1555 - Filips II, zoon van Karel V, neemt de leiding over. Sobere, wantrouwende man, slechte leider.
• reformatie verder op gang. Filips II wil met uitvaardiging van plakkaten het opkomende dit verder te lijf gaan. Invoering van tiende penning, verdere centralisering van de macht, 1559 Filips II naar Madrid, Landvoogdes Margaretha van Parma in Brussel.
Willem van Oranje:
• zoon van Willem de Rijke, Graaf van Nassau, en Juliana van Stolberg (protestante voorkeur) op slot Dillenburg
• erft van neef René van Chalon het prinsdom Orange, na akkoord van Karel V -> Prins van Oranje - Nassau
• in de leer aan het hof van Karel V
• vertrouweling van Karel V
• vanaf 1555 – 1559 vertrouweling van Filips II en benoemd tot stadhouder van Holland, Zeeland, Utrecht
• en dan gaat het mis -> Filips II wil met uitvaardiging van plakkaten de ketterij letterlijk te lijf gaan. Verhouding met Willem van Oranje loopt slechter, Willem niet eens, schrijft ‘Smeekschrift’ samen met 400 andere edelen.
Taal:
Willem van Oranje sprak geen woord Nederlands.
• 23 mei 1568 – Slag bij Heiligerlee. Start 80-jarige oorlog. 17 Provincien nemen het op tegen de Spanjaarden
• 1579 - Unie van Atrecht – Henegouwen en Artesië weer naar Spanjaarden. Reactie: Unie van Utrecht
• 1581 – plakkaat van Verlatinghe -> onafhankelijkheidsverklaring van de Noordelijke provinicies
• 1584 – Willem van Oranje vermoord, Maurits volgt hem op als stadhouder.
• 1585 – grote volksverhuizing van Zuid naar Noord - > Braindrain + Financial drain. Helft tot 2/3 van de inwoners van Leiden, Haarlem en Amsterdam komt uit het Zuiden.
• 1588 – uitroepen van de Republiek der Nederlanden
• 1609 – 1621 Twaalfjarig Bestand
• 1619 – v. Oldebarneveldt onthoofd door Maurits.
Taal:
1618 - 1619 – Dordtse synode .Oplossen twist over de predestinatie. Opdracht tot vertaling Statenbijbel: Oude testament uit het Hebreeuws, nieuwe testament uit Grieks en Armeens.
5 vertalers: 2 Vlamingen, 2 Hollanders, 1 Zeeuw tezamen in Leiden. + 1 ‘overziener’ uit ieder gewest
Taal:
1618 - 1619 – Dordtse synode .Oplossen twist over de predestinatie.
-Opdracht tot vertaling Statenbijbel: Het volk moest zelf de bijbel kunnen lezen. Niet in Latijn, niet via de interpretatie van de paus.
- Rechtstreekse vertaling: Oude testament uit het Hebreeuws, nieuwe testament uit Grieks en Armeens.
-> 6 vertalers: 2 Vlamingen, 2 Friezen, 1 Hollander,, 1 Zeeuw, komen tezamen in Leiden. + 1 ‘overziener’ uit ieder gewest.
1635 – vertaling gereed. Pest in Leiden.
1637 – Druk gereed. Door 2 van de 3 overgebleven vertalers presenteren aan Staten Generaal.
Taal:
- voor het eerst een ‘standaardisatie’
- invloed van de Vlamingen was groot: huus->huis, diek ->dijk, beginnen, began, begonnen, etc.
- Statenbijbel uitgangspunt voor het Nederlands -> geschreven taal
• Nieuwe woorden en uitdrukkingen: te elfder ure, steen des aanstoots, zondebok, aanfluiting. Beginnen/begon of beginnen/began. Gij ipv U. Jullie als 2e persoon meervoud (komt van jelui)
• Groot verschil tussen schrijftaal en spreektaal
• Nieuwe studies aan de universiteit Leiden. Nederduysche Spraekkunst en Welsprekendheid etc.
• Taalbouwers: grote verscheidenheid aan nieuwe regels, bijv. geslachtenlijst. Gelijkvormigheid -> spel ieder deel van een woord zoals je het standaard moet uitspreken.
• Kiliaan -. grondlegger van het eerste woordenboek
• Winkler Prins
• Woordenboek der Nederlandse Taal -> WNT
Morgenstond -> stond = uur, tijdstip. Vgl. Stunde, aanstonds/kortstonding/terstond. Goud in de mond <- Aurora.
2) winkel = hoek. Denk aan winkelhaak
3) Recht = goed, links = fout. Denk aan linke soep, linke Loetje.
4) advocaat: ad=bij, vocare=roepen. Bijeengeroepene.
5) emmer: amphora
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Van de webmaster:
Het probleem dat we steeds vaker samengestelde woorden los gaan schrijven, zoals in het Engels (en daar zal het ook wel door komen). Als je het in het Nederlands aan elkaar kunt schrijven, doe dat dan.
nota bene: dat geeft daardoor soms, zoals hierboven, dus een geheel andere betekenis dan wat er bedoeld wordt. Wat uw webmaster helaas niet op de avond zelfve zag, maar pas bij het opstellen van deze internetpagina…
En voor wie het nou nog niet ziet, grijpen we even terug op het kleuterjournaal: